Styl wychowania, postawa rodzicielska a kształtowanie się osobowości dziecka


Co to jest styl wychowania?
 
Styl wychowania jest to dosyć stały stosunek wychowawcy do wychowanka (rodzic-dziecko) w metodach postępowania i egzekwowania nałożonych obowiązków. W literaturze występują trzy podstawowe typy, a mianowicie :
 
  • styl autokratyczny
  • styl liberalny
  • styl demokratyczny

Styl autokratyczny – występuje przede wszystkim w rodzinach patriarchalnych (władza i prestiż należą głównie do ojca i męża, prawo do podejmowania ostatecznych decyzji, podział zadań w rodzinie oparty na kryterium płci). Ma charakter konserwatywny, rodzice traktują dziecko odgórnie, ustalają jego plan dnia, zajęcia, nie respektują jego potrzeb psychospołecznych, zainteresowań – są tylko polecenia, które dzieci muszą bezwzględnie wykonywać; w przypadku nieposłuszeństwa stosują kary.
 
Styl autokratyczny wpływa bardzo niekorzystnie na osobowość dziecka. Tłumi się w min jego potrzeby, zainteresowania, talent, możliwości. Powoduje, że dziecko żyje pod ciągła presją, w stresie – może to doprowadzić do poważnych powikłań w sferze emocjonalnej w późniejszym wieku.
 
Styl liberalny – cechą liberalnego stylu wychowania jest zarówno pobłażliwy stosunek do dziecka, jak i przesadna uległość, wyrażająca się, m.in.: w spełnianiu wszelkich jego zachcianek i życzeń. Styl liberalny w pewnym sensie przypomina niekonsekwentne wychowanie, pozostawienie dziecka „samemu sobie” lub ingerowanie w jego zachowanie, życie wyłącznie „od czasu do czasu”. Dziecko musi radzić sobie samo (gdy wychowuje się od początku w takim stylu, nie wie, jakie błędy popełnia, ponieważ nikt mu o nich nigdy nie powiedział). Brak kontroli i opieki ze strony rodziców. Dziecko bardzo często wykorzystuje tzw. „luz”, co w konsekwencji powoduje u niego brak mobilizacji do trwałego wysiłku (np. praca, nauka), zbyt wysokie poczucie własnej wartości – egoizm, niezdyscyplinowanie, co w dorosłym życiu jest niezmiernie ważne.
Ten styl również wpływa niekorzystnie na osobowość dziecka.
 
Styl demokratyczny – uważany za najbardziej odpowiedni. Tutaj dziecko traktuje się jak partnera, bierze ono aktywny udział w życiu rodzinnym, opiniuje, omawia, dyskutuje, wyraża swoje myśli, planuje. Zna swoje obowiązki i prawa – respektuje je. Ważną cechą w tym stylu jest silna więź emocjonalna łącząca rodziców z dzieckiem. Wyraźny szacunek, zaufanie, brak kar – nieodpowiednie zachowanie wyjaśnia się w sposób werbalny, lecz nie urażając podważając poczucia własnej wartości dziecka.
 
W rzeczywistości rzadko się zdarza, aby jakiś styl występował w czystej postaci. Raczej te style się przeplatają, mieszają ze sobą. Ze stylem wychowania ściśle wiąże się postawa rodzicielska.
 
Czym jest postawa rodzicielska?
 
Psycholodzy postawę rodzicielską określili jako „tendencję do zachowania się w specyficzny sposób wobec jakiejś osoby, sytuacji czy problemu”. Aby dobrze pełnić role rodzicielskie, trzeba mieć do nich pozytywny stosunek. Wiele czynników kształtuje i utrwala pozytywny lub negatywny stosunek rodziców do dziecka.
 
Wyróżniamy 4 postawy właściwe:

Akceptująca – to okazywanie dziecku sympatii, aprobaty, przyjmowanie dziecka takim, jakie ono jest, w wypadku złych zachowań – krytykowanie ich. Rodzice dają dziecku odczuć, że jest kochane, ważne, cenione, znają jego potrzeby i starają się je zaspokoić. Postawa ta sprzyja kształtowaniu zdolności do tworzenia trwałej więzi emocjonalnej, do wyrażania uczuć, odwagi, chęci pomocy.

Współdziałająca – dobro dziecka jest tu wartością pierwszorzędna, rodzice wyraźnie są zainteresowani tym, co robi ich dziecko, aktywność w nawiązaniu wzajemnych kontaktów, angażowanie dziecka w sprawy domu – dostosowanie do wieku. Możliwość wyrażania swojej opinii, decydowania. Postawa ta rozwija ufność, zadowolenie z rezultatów pracy, wytrwałość, umiejętność współdziałania i podejmowania zobowiązań.

Uznająca prawa dziecka – uznanie praw dziecka, bez przeceniania i niedoceniania jego roli, pozwalanie na postępowanie na własną odpowiedzialność, delikatne kierowanie dzieckiem – stosowanie wyjaśniania i tłumaczenia, wyjaśnianie i uzasadnianie stawianych wymagań i stosowanych kar. Uczy lojalności, solidarności w stosunku do innych członków rodziny, twórczej postawy.

Dawania rozumnej swobody – umiejętność utrzymania autorytetu i kierowania dzieckiem w pożądanym zakresie, rozumna troska o zdrowie i bezpieczeństwo, obiektywizm w ocenie grożącego niebezpieczeństwa. Daje dziecku umiejętność współdziałania z rówieśnikami, uspołecznienie, pomysłowość, bystrość i wytrwałość.

Niewłaściwe postawy rodzica wobec dziecka:

Postawa odtrącająca – dziecko jest dla rodziców ciężarem i wzbudza w nich niechęć. To nieokazywanie uczuć pozytywnych, demonstrowanie uczuć negatywnych, krytyka dziecka, dyktatorskie podejście, kierowanie dzieckiem: przez rozkazy, surowe kary, zastraszanie, niedostrzeganie pozytywów, niszczenie słowem, ”przykręcanie śruby”. Wywołuje u dziecka agresję, nieposłuszeństwo, kłótliwość, zahamowanie rozwoju uczuć wyższych, zachowania aspołeczne, bezradność, zastraszanie i reakcje nerwicowe.

Postawa unikająca – nadmierny dystans uczuciowy miedzy rodzicem a dzieckiem; ignorowanie dziecka, unikanie i ograniczanie kontaktu z dzieckiem do minimum, zbywanie prób nawiązania kontaktu podejmowanych przez dziecko, szeroko pojęte zaniedbywanie dziecka, niedbałość i niekonsekwencja w stawianiu wymagań, nieangażowanie się w sprawy dziecka, nieangażowanie dziecka w sprawy domu. Dziecko jest niezdolne do nawiązywania trwałych więzi uczuciowych, niezdolne do obiektywnych ocen, brakuje mu wytrwałości i koncentracji w nauce, jest nieufne i bojaźliwe.

Postawa nadmiernie wymagająca – dziecko musi się dostosować do często wygórowanych wymagań wobec niego, nie przyznaje mu się prawa do samodzielności, rodzic rządzi dzieckiem, ogranicza jego swobody, stosuje sztywne reguły, jest przesadnie nastawiony na osiągnięcia. Wypowiedzi rodzica mają charakter oceniający, często wyrażają dezaprobatę i gniew. Dziecku brakuje wiary w siebie, jest niepewne, lękliwe, przewrażliwione, uległe, brakuje mu zdolności do koncentracji, ma trudności szkolne i słabe aspiracje.

Postawa nadmiernie chroniąca – nadmierna troska, podejście do dziecka w sposób bezkrytyczny, traktowanie go jako ideału. Traktowanie dziecka jak dzidziusia, niedocenianie jego możliwości, rozwiązywanie za nie trudności, utrudnianie samodzielności – dziecko trzymane “pod kloszem”. Postępowanie takie uzależnia dziecko od rodziców. Pojawia się też izolowanie dziecka od rówieśników, lęk o zdrowie, zachęcanie do jednostronnego rozwoju zdolności, tolerowanie złych zachowań. Powoduje to opóźnienie dojrzałości społecznej, zależność dziecka od rodziców, bierność, ustępliwość, nadmierną pewność siebie, zarozumiałość, awanturowanie się, egoizm, nadmierne wymagania w stosunku do rodziców, niepewność – gdy dziecko jest samo.
 
Czy styl i postawa rodzicielska mają wpływ na kształtowanie się osobowości dziecka? Oczywiście, że tak – i to bardzo duży. Nawet nie zdajemy sobie sprawy z tego, jakbardzo wpływamy na nasze dziecko i jego osobowość. To, w jaki sposób będziemy je traktować – jaką postawę i styl przyjmiemy, takie będzie nasze dziecko. Najlepszym przykładem jesteśmy my sami. Oczywiście w późniejszym życiu, gdy nasze pociechy tworzą własne rodziny, są pewne tarcia i różnice pomiędzy partnerami i wtedy oni wybierają nowy styl wychowania (są też osoby, które chcą odciąć się od wartości, jakie były im przekazywane w rodzinie, chcą stworzyć własne, jednak zawsze będą one nosiły ślad wychowania przez rodziców).
 
Anna Radwańska – z wykształcenia pedagog społeczny i terapeuta pedagogicznym. Prowadziła zajęcia z psychologii społecznej i etyki zawodowej, a także pracowała jako pedagog szkolny. Mama Julii. Po bezpłatne porady zaprasza na bloga www.przyjaznypedagog.blogspot.com